Podhale i Spisz to regiony, w których tradycja od pokoleń ściśle splata się z codziennym życiem mieszkańców. Jednym z najcenniejszych świadectw tego dziedzictwa jest Zagroda Sołtysów w Jurgowie – filia Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. To niezwykłe miejsce pozwala przenieść się w czasie i odkryć, jak wyglądało życie spiskich górali w XIX i na początku XX wieku.
Zagroda Sołtysów to nie tylko zabytek – to żywe muzeum, w którym można poznać historię, kulturę i obyczaje górali. Dla turystów odwiedzających Bukowinę Tatrzańską jest to wyjątkowa okazja, aby wyruszyć poza utarte szlaki i odkryć mniej znane, a zarazem niezwykle wartościowe oblicze regionu. To miejsce, które inspiruje i uczy – pokazując, jak architektura, pasterstwo i tradycje tworzyły unikalny styl Tatr i Spisza.
Historia i pochodzenie Zagrody Sołtysów w Jurgowie
Zagroda Sołtysów w Jurgowie jest jednym z najbardziej autentycznych przykładów zachowanego budownictwa ludowego na polskim Spiszu. Położona w malowniczej wsi u stóp Tatr, stanowi żywy obraz codzienności dawnych górali spiskich.
Zagrodę Sołtysów wybudował w 1861 pradziad ostatniego właściciela - Jakub Sołtys, człowiek szanowany w społeczności, pełniący nie tylko funkcję gospodarza, ale i doradcy we wsi. Domostwo dziedziczyli kolejni potomkowie, aż do momentu, gdy powstał nowy dom, a starą zagrodę zakupiło Muzeum Tatrzańskie w 1982 roku. Od tamtej pory jest to ekspozycja etnograficzna, która zachowuje oryginalny układ i nastrój ubogiego gospodarstwa spiskiego z przełomu XIX i XX wieku.
To, co wyróżnia obiekt, to nienaruszone położenie — zagroda stoi w swoim pierwotnym miejscu, w centrum wsi, tak jak wtedy, gdy tętniła codziennym życiem. Ten fakt czyni ją wyjątkowym źródłem wiedzy o tym, jak architektura była wkomponowana w układ osady.
Architektura i układ przestrzenny
Zagroda składa się z domu mieszkalnego i zabudowań gospodarczych w jednym ciągu pod wspólnym dachem. W części mieszkalnej szczególne miejsce zajmuje izba — serce domu, w której toczyło się życie rodziny. Urządzenie izby jest skromne - piec ławy oraz stół, półka na naczynia, kilka fajansowych naczyń. Ściany zdobiły makatki i powieszone nad stołem obrazy religijne, później zastąpione oleodrukami. Ozdobą izby jest sosrąb z datą budowy i prostymi motywami snycerskimi, które zdradzają rękę lokalnego cieśli.
Materiał, z którego powstała zagroda, to starannie wyselekcjonowane okrąglaki świerkowe i jodłowe, obrabiane ręcznie ciesiołką. Dach kryty jest gontem, co zapewniało dobrą izolację termiczną i trwałość w trudnych warunkach klimatycznych. Sień, stanowiąca punkt centralny komunikacji, prowadzi zarówno do izby i komory, jak i dalej — do części gospodarczej.
W zapleczu gospodarczym mieści się drewutnia z zapasami opału, owczarnia dla kilkudziesięciu owiec oraz stajnia. Takie rozmieszczenie pozwalało na szybkie i wygodne wykonywanie codziennych obowiązków, szczególnie zimą.
Życie codzienne i kultura materialna
W izbie mieszkalnej przygotowywano posiłki, przyjmowano gości, a garnki stawiano bezpośrednio na ogniu lub na żelaznych trójnogach. Piec był sercem domu, miejscem, przy którym gromadziła się rodzina. Pełnił funkcję nie tylko grzewczą, ale i społeczną — tu opowiadano historie, dyskutowano i odpoczywano po ciężkiej pracy.
Komora i sień były przestrzeniami, w których przechowywano zapasy i narzędzia. Znajdowały się tam naczynia bednarskie, w tym wiadra i konewki używane w pasterstwie, a także sprzęty do obróbki lnu. W roli gospodarczej zagrody kluczowe były owczarnia i stajnia, które stanowiły o samowystarczalności gospodarstwa. Każda owca była cenna — dostarczała mleka, wełny i mięsa.
Kontekst krajobrazowy i kulturowy
Jurgów to wieś, której rytm wyznaczały pory roku i pasterski tryb życia. Bliskość Tatr determinowała zarówno rodzaj upraw, jak i charakter zabudowy. Latem życie przenosiło się na Polanę Podokólne, pełniącą rolę „wsi letniej”. Tam, wśród kilkudziesięciu szałasów, pasterze przetwarzali mleko na sery i masło, zanim produkty wracały do wsi. System ten był przykładem dwusiedliskowości, w którym wieś zimowa i letnia funkcjonowały w ścisłej symbiozie.
Pasterstwo miało też wymiar kulturowy — kształtowało lokalne zwyczaje, stroje, a nawet repertuar pieśni. Muzeum Tatrzańskie, mające swoją siedzibę w Zakopanem, zachowuje te tradycje, prezentując je nie tylko w formie stałej ekspozycji, ale i poprzez wydarzenia edukacyjne.
Porównanie z Zagrodą Korkoszów i Polaną Podokólne
Dla pełniejszego obrazu warto porównać zagrodę Sołtysów z Zagrodą Korkoszów w Czarnej Górze. Korkoszowie prowadzili zamożniejsze gospodarstwo, o układzie w podkowę i dużym dziedzińcu, który pozwalał na oddzielenie funkcji mieszkalnych od gospodarczych. Budynki były większe, a ich detale architektoniczne bogatsze. W Jurgowie natomiast wszystko było kompaktowe, podporządkowane praktyczności i codziennym potrzebom.
Polana Podokólne stanowiła naturalne przedłużenie życia w zagrodzie Sołtysów. Latem przenoszono tam owce, a praca w szałasach miała swój ustalony rytm. To, jak te trzy miejsca współgrają ze sobą w historii regionu, pokazuje, jak silnie architektura, gospodarka i środowisko były powiązane.
Wnioski i znaczenie dla dziedzictwa
Zagroda Sołtysów w Jurgowie to unikatowe świadectwo kultury materialnej Spisza. Zachowana w oryginalnym miejscu, odtwarza układ i atmosferę sprzed ponad wieku. Każdy element — od sieni, przez izbę i komorę, po drewutnię, owczarnię i stajnię — opowiada historię ludzi, którzy tu żyli i pracowali.
Jej rola edukacyjna jest nie do przecenienia. Uczy o gospodarności, relacji człowieka z naturą i o tym, jak architektura odpowiadała na warunki życia w górach. Dla badaczy jest to materiał źródłowy, dla turystów — podróż w czasie, a dla lokalnej społeczności — powód do dumy.
Muzeum Sołtysów w Jurgowie
Czym jest Zagroda Sołtysów w Jurgowie?
Zagroda Sołtysów w Jurgowie to zachowane w oryginalnym miejscu gospodarstwo spiskie z 1861 roku, obecnie filia Muzeum Tatrzańskiego. Prezentuje życie ubogiego gospodarstwa spiskiego z przełomu XIX i XX wieku, w tym oryginalny układ domu i zabudowań gospodarczych.
Kto wybudował Zagrodę Sołtysów?
Zagrodę wybudował w 1861 roku pradziad ostatniego właściciela, Jakuba Sołtysa. Domostwo było w posiadaniu rodziny aż do lat 80. XX wieku, gdy Muzeum Tatrzańskie zakupiło je i przekształciło w ekspozycję etnograficzną.
Jak wygląda układ budynków w zagrodzie?
Zagroda składa się z domu mieszkalnego i zabudowań gospodarczych w jednym ciągu pod wspólnym dachem. W części mieszkalnej znajduje się izba, sień i komora, a w gospodarczej – drewutnia, owczarnia i stajnia.
Co można zobaczyć wewnątrz?
Zwiedzający zobaczą m.in. urządzenie izby ze skromnym piecem, ławami i stołem, półką na naczynia, makatkami, fajansowymi naczyniami, a także naczynia bednarskie, konewki, sprzęty do obróbki lnu oraz przedmioty związane z pasterstwem.
Jaki jest kontekst kulturowy zagrody?
Zagroda Sołtysów odzwierciedla tradycje pasterskie Jurgowa i Spisza. Latem życie częściowo przenosiło się na Polanę Podokólne, gdzie znajdowała się „wieś letnia” z szałasami pasterskimi.
Jakie są godziny otwarcia i ceny biletów?
Godziny otwarcia i ceny biletów zależą od sezonu i są dostępne na stronie Muzeum Tatrzańskiego. W czwartki obowiązuje bezpłatny wstęp na wystawy stałe.
Biografia
- Biegańska, J., & Kruczek, Z. (2018). Cultural Heritage of the Polish Highlands. Cracow University of Economics Publishing.
– Analiza dziedzictwa kulturowego Karpat, z opisem form architektury drewnianej i kontekstu etnograficznego regionu.
- Cole, J., & Young, R. (2016). Traditional Architecture of the Carpathian Mountains. University of Toronto Press.
– Szczegółowy opis typologii budownictwa górskiego w Karpatach, w tym układów „single range” (jednym ciągu) i „U-shaped” (podkowa).
- Górecki, A., & Turnock, D. (2002). Rural Settlement and Land Use in the Carpathians. GeoJournal, 56(1), 37–50.
– Artykuł o organizacji wsi, gospodarstwach dwusiedliskowych (letnie i zimowe) i roli pasterstwa w gospodarce górskiej.
- Koter, M., & Jakóbczyk-Gryszkiewicz, J. (2014). Ethnographic Regions of the Polish-Slovak Borderland. Journal of Ethnology and Folkloristics, 8(2), 25–43.
– Omówienie podziałów etnograficznych, w tym różnic między Podhalem a Spiszem, w kontekście tożsamości i tradycji budowlanych.
- Turnock, D. (1991). The Human Geography of East Central Europe. Routledge.
– Rozdziały o tradycyjnych systemach gospodarki pasterskiej i ich wpływie na krajobraz kulturowy.
- Walczak, M., & Ciołek, G. (2006). Wooden Architecture in the Polish Highlands. Polish Academy of Sciences.
– Obszerne omówienie konstrukcji zrębowych, detali ciesielskich i konserwacji zabytków architektury drewnianej.
- Bogucka, M. (2009). The Rural House in Central Europe: Form and Function. Ethnologia Europaea, 39(1), 53–70.
– Analiza porównawcza budynków mieszkalno-gospodarczych w jednym ciągu w różnych regionach Europy Środkowej, z uwzględnieniem Karpat.
